Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ ΔΙΑΚΟΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΑΛΩΣΙΣ ΚΡΗΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ ΧΑΝΔΑΚΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ ΦΩΚΑ

Ο Θεοδόσιος Διάκονος, με το όνομα του οποίου παραδίδεται το ποίημα «Ἅλωσις τῆς Κρήτης» σε 1039 δωδεκασυλλάβους στίχους, από άλλες πηγές δεν είναι γνωστός. Το κείμενο αυτό γράφτηκε το 962/963 και αφιερώθηκε στην ανακατάληψη του νησιού (961) από τον Νικηφόρο Β’ Φωκά επί της βασιλείας του Ρωμανού Β᾿.
Ο P.F.Foggini και ο Hugo Criscuolo υποθέτoυν ότι ο Θεοδόσιος υπήρξε διάκονος του ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη . Μάλλον ήταν διάκονος τῆς ἐκκλησίας ή πιο πιθανό βασιλικὸς διάκονος, δηλαδή διάκονος των βασιλικών ανακτόρων ή των παρεκκλησίων του παλατιού.
Μέσα στο ίδιο το ποίημα ο Θεοδόσιος εμφανίζεται γνώστης του Κορανίου και των μουσουλμανικών πραγμάτων εν γένει. Επίσης, είναι και κάτοχος της αραβικής γλώσσας, αφού στο κείμενό του εντάσσει δύο στίχους αραβιστί γραμμένους (Β’ 349-350), στοιχείο που δηλώνει ότι ήταν Έλληνας καταγόμενος από μέρη της Ανατολής και γνώριζε τον αραβικό πολιτισμό εκ του σύνεγγυς.
Το ίδιο το κείμενο δεν προσφέρει κάποιες πληροφορίες βιογραφικού χαρακτήρα για τον ποιητή. Μια αναφορά μόνο γίνεται στους στίχους Α’ 24-25, η οποία αναφέρει ότι επισκέφθηκε την αρχαία πόλη της Τροίας είτε λόγω αρχαιοδιφικού ζήλου είτε τυχαία βρισκόμενος εκεί. Βεβαίως, το κίνητρο ήταν η ανάγνωση των ομηρικών επών τα οποία ήταν άκρως προσφιλή στον συγγραφέα, όπως φαίνεται και από τις συχνές αναφορές στον Όμηρο.
Από τις πολλές μνείες κλασικών συγγραφέων, που γίνονται μέσα στο ποίημα, μπορούμε να εικάσουμε ότι ο Θεοδόσιος έλαβε αρκετά ικανοποιητική μόρφωση, κοσμική και θεολογική, πιθανόν στην Κωνσταντινούπολη, όπως τότε συνηθιζόταν.
Από την ανάγνωση του ποιήματος προκύπτει ότι ο Θεοδόσιος γνώριζε καλά τον Όμηρο ο οποίος ήταν κλασικό παιδευτικό πρότυπο των μορφωμένων Βυζαντινών. Τον Όμηρο τον θαυμάζει για την ποιητική του τέχνη, ενώ σε κάποια σημεία τον ψέγει για το αναληθές περιεχόμενο των επών, που, κατά τη γνώμη του, είναι μυθεύματα και ψευτιές. Αναφορικά με τα πολεμικά κατορθώματα που περιγράφονται, πιστεύει ότι είναι υπερβολικά και ότι καθόλου δεν μπορούν να παραβληθούν με αυτά που επιτεύχθησαν επί Ρωμανού Β’ · όλα βέβαια αυτά στην προσπάθειά του να κολακεύσει τον αυτοκράτορα. Σε πολλά χωρία του κειμένου του, δείχνοντας έτσι την εμβρίθειά του πάνω στον Όμηρο, αναφέρει ομηρικούς ήρωες, γεγονότα από τα έπη κ.ά.
Η πολυμάθεια του συγγραφέα δεν οριοθετείται μόνο στην γνώση του για τον Όμηρο. Φαίνεται να έχει διαβάσει και συγγραφείς ιστορικών έργων της κλασικής εποχής, όπως μαρτυρεί ο ίδιος (Γ’ 765): πολλῶν ἀνέγνων ἱστόρων πολλὰς βίβλους. Είναι όντως πολλοί οι υπαινιγμοί στην αρχαία ελληνική ιστοριογραφία, ρητορική κ.ά. Αποδεικνύεται επίσης ότι είναι και γνώστης της αρχαίας ρωμαϊκής ιστορίας γνώσεις της οποίας αντλεί από τους Παράλληλους Βίους του Πλουτάρχου (Γ’ 766) και από τη Ρωμαϊκή Ιστορία του Δίωνος Κασσίου (Α’ 257, Γ’ 227). Έτσι αναφέρει τον Ιούλιο Καίσαρα, τον Πομπηίο, τον Σύλλα, τον Βρούτο, όπως και άλλα πρόσωπα και περιστατικά που αφορούν τη ρωμαϊκή πολιτική ιστορία. Δεν αγνοεί όμως και τους τραγικούς ο Θεοδόσιος, από τους οποίους παραλαμβάνει αρκετές λέξεις, κυρίως από τον Ευριπίδη, του οποίου τις τραγωδίες Ἑκάβη και Τρωάδες έχει υπ’ όψιν του στους στίχους Ε’ 948-949. Κάποιες αναφορές πραγματοποιούνται και στον Ορφέα (Γ’ 553), στον Αριστοτέλη (Γ’ 552) και στον Πλάτωνα (Γ’ 551).
Παραλλήλως, ο Θεοδόσιος δεν αγνοεί τα ιερά κείμενα. Οι αναφορές όμως σ’ αυτά είναι πολύ λιγότερες σε σύγκριση με αυτές που προέρχονται από τη κλασική γραμματεία. Αναφέρει από την Παλαιά Διαθήκη το γεγονός της ανάτασης των χεριών του Μωυσή και την ήττα των Αμαληκιτών (Γ’ 611-612) και στους στίχους Γ’ 602-609 παραλαμβάνει φράσεις από τα βιβλία των προφητών και τους Ψαλμούς του Δαυίδ .
Πιθανόν ο Θεοδόσιος είχε την πρόθεση να γράψει και άλλο ποίημα παρομοίου πανηγυρικού ύφους, όπως υπόσχεται στον αυτοκράτορα Ρωμανό (Α’ 271-272) ή απλά αυτή η αναφορά να σημαίνει την μετάβαση στην επόμενη ακρόαση. Όμως και στον Πρόλογο του ποιήματος ο ποιητής ζητεί την άδεια του Νικηφόρου να υμνήσει την άλωση του Χαλεπίου επιζητώντας να καταστεί ο επίσημος υμνητής και εγκωμιαστής του στρατηγού (Πρόλογος 7-10). Ενδεχομένως, λοιπόν, ο Θεοδόσιος να έγραψε και άλλα έργα τα οποία εντάσσονται στην ύπαρξη φιλοφωκαδικής φιλολογίας στον 10ο αιώνα, όπως μαρτυρούν και άλλες ιστορικές πηγές .