ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ

Το οικογενειακό υπόβαθρο του Βενιζέλου

Ο Γεώργιος Βεντήρης σε μια ιστορική μελέτη του επιβεβαιώνει: « Ο Ελευθέριος Βενιζέλος κατάγεται από την οικογένειαν Κρεββατά της Σπάρτης. Περί το 1770, οι Κρεββατάδες επρωτοστάτησαν εις την επανάστασιν του Ορλώφ. Δύο εξ αυτών εσφάγησαν από τους Τούρκους. Ο Μπενιζέλος Κρεββατάς διέφυγε προς την Επίδαυρον, Λιμηράν και εκείθεν με πλοιάριον διεσώθη εις Χανιά της Κρήτης, όπου εγκατεστάθη. Οι εγχώριοι τον απεκάλουν συντόμως Μπενιζέλον, τους δε υιούς του Μπενιζελάκια. Οπως συμβαίνει συχνά, το βαπτιστικόν όνομα του πατρός έμεινεν οικογενειακόν εις τα τέκνα του. Ο εξ αυτών Πέτρος Μπενιζέλος απέκτησε πέντε υιούς, μεταξύ των οποίων και τον Κυριάκον, γεννηθέντα το 1810 εις Χανιά…. Εκ του Κυριάκου Βενιζέλου και της Στυλιανής, το γένος Χάλη εκ Θερίσου, εγεννήθη την 11 Αυγούστου 1864 εις Μουρνιές των Χανίων ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πέμπτος εκ των εξι τέκνων της οικογενείας».

Για λόγους ιστορικής αλήθειας είναι αναγκαίο να παρατεθούν αποσπάσματα από το έργο «Ο Βενιζέλος έφηβος» του Νικολάου Τωμαδάκη που δημοσιεύθηκε το 1964 και συνιστά μια έγκυρη πηγή, πλούσια σε στοιχεία και αρκούντως τεκμηριωμένη: Γράφει ο Τωμαδάκης: «Το γενεαλογικόν δένδρον της οικογενείας Βενιζέλου έχει τα ρίζας του εις Μυστράν Σπάρτης. Ηδη από του παρελθόντος αιώνος υπήρχεν εκεί εγκατεστημένη η οικογένεια των Κρεββατάδων, εκ των επιφανεστέρων της Πελοποννήσου. Ο εκ των μελών αυτής Παναγιώτης Κρεββατάς διεκρίνετο διά την σύνεσιν και την ανδρείαν του, μετέσχε δε εκ των πρώτων της εν έτει 1770 επαναστάσεως, της προκληθείσης υπό του Ναυάρχου Ορλώφ, απεσταλμένου της Αυτοκρατείρας της Ρωσίας Αικατερίνης της Β’ εναντίον των Τούρκων.

Μετά την αποτυχίαν της επαναστάσεως ταύτης, η τουρκική εξουσία είχεν υπό επιτήρησιν τον Παναγιώτην Κρεββατάν, όστις ηναγκάσθη εν τέλει τη υποδείξει φίλου του, εντοπίου Οθωμανού, να εκπατρισθή εις Επτάνησον προς αποφυγήν κινδύνου της ζωής του. Ετερον μέλον της αυτής οικογενείας, ο Μπενιζέλος Κρεββατάς, εξεπατρίσθη επίσης εις Κύθηρα, όπου ενυμφεύθη και παρέμεινεν επί τινα χρόνον εμπορευόμενος. Βραδύτερον κατέφυγεν εις Χανιά της Κρήτης και εγκατεστάθη εκεί οριστικώς συνεχίζων τας εμπορικάς του επιχειρήσεις. Εις εκ των υιών του Μπενιζέλου Κρεββατά, Κυριάκος το όνομα, υπήρξεν ο πατήρ του Ελευθερίου Βενιζέλου. Μετερχόμενος και ούτος τον έμπορον απήλαυεν αμερίστου εκτιμήσεως εν Χανίοις. Προς τούτοις ανήκε μεταξύ των εγγραμμάτων της εποχής του και διεκρίνετο διά τα εθνικιστικά του φρονήματα».

Οι αρχειακές πηγές γνωστοποιούν ότι η παλιά οικογένεια των Κρεββατάδων του Μυστρά δεν συνδέεται με την οικογένεια των Μπενιζέλων της Κρήτης. Αυτό που δεν αποκλείεται και ίσως είναι το πιο πιθανό, είναι πως ο Χατζή - Πέτρος Μπενιζέλος, ένας έμπορος από τα Κύθηρα που εγκαταστάθηκε και έκανε οικογένεια στα Χανιά, είναι ο παππούς του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο Χατζή- Πέτρος είχε πέντε γιους και δύο κόρες. Τρεις από τους γιους του έχασαν τη ζωή τους στην Κρήτη στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα του 1821, ενώ για τον τέταρτο, τον Χατζή- Νικολό Μπενιζέλο, μπορούμε να δεχτούμε την πληροφορία του ιστορικού Σπυρίδωνος Τρικούπη, ο οποίος αναφέρει ότι : «…οι Κρήτες μόλις έμαθαν την εις Πελοπόννησον κατάβασιν του Υψηλάντου, έστειλαν ζητούντες αρχηγόν και πολεμοφόδια τους συμπατριώτας των Νικόλαον Οικονόμον, Αναγνώστην Παναγιώτου και Χατζή Νικολόν Μπενιζέλον. Ο Υψηλάντης έστειλεν ό,τι είχε, τουτέστιν ολίγα πολεμοφόδια και αρχηγόν τον Μιχαήλ Αφεντούλιεφ τον και Κομνηνόν, γεννηθέντα εν Ρωσσία εξ Ελλήνων. Ο αρχηγός ούτος κατέπλευσεν εις Λουτρόν, λιμένα Σφακίων, την 25ην Οκτωβρίου/ 6 Νοεμβρίου 1821».

Ο πιο μικρός γιος του Χατζή - Πέτρου ο Κυριάκος, ο πατέρας του Ελευθερίου, και δεν γεννήθηκε στα Χανιά αλλά στις Μουρνιές. Αυτός άλλαξε το οικογενειακό όνομα σε Βενιζέλος από το Μπενιζέλος. Ο Κυριάκος διακρίθηκε από νεαρή ηλικία. Ηταν ευφυής, φιλόδοξος και πολύ θαρραλέος. Γεννήθηκε στη διάρκεια της πιο αιματηρής επανάστασης στην ελληνική ιστορία, διώχθηκε, απελάθηκε, εξορίστηκε, χρεοκόπησε. Τα πρώτα χρόνια της ζωής του τα έζησε μέσα στη δίνη των συγκρούσεων Ελλήνων και Τούρκων, ενώ τα πιο μεγάλα αδέλφια του πολεμούσαν για την πατρίδα και θυσίαζαν τη ζωή τους για την απελευθέρωσή της. Από τις σφαγές που έγιναν στα Χανιά το 1821 σώθηκε και κατέφυγε πιθανόν στα βουνά μαζί με τους επαναστάτες μέχρι το 1824, οπότε τελείωσε η εξέγερση στην Κρήτη. Τότε μάλλον πρέπει να πήγε στη Μονεμβασιά αναζητώντας μια καλύτερη τύχη, όπως τόσες χιλιάδες Κρήτες που ακολούθησαν τον δρόμο της μετανάστευσης εκείνα τα χρόνια. Το 1830 ασκούσε εκεί χρέη βοηθού δασκάλου λόγω της ιδιαίτερής του κλίσης στα ελληνικά και της έμφυτης αγχίνοιάς του, όπως συμπεραίνεται από αναφορές του Υπουργείου Θρησκευμάτων.

Ο Κυριάκος Βενιζέλος, αν και πολύ μικρός εκείνα τα χρόνια, έλαβε μέρος στον αγώνα για την ανεξαρτησία μαζί με τον οπλαρχηγό Ιάκωβο Κουμή και πολέμησε με τις δυνάμεις του στην πολιορκία της Μονεμβασιάς το 1821. Πιστεύεται επίσης ότι μαζί με άλλους εκατό Κρήτες έλαβε μέρος στη μάχη των Μύλων της Αργολίδας με επικεφαλής τον πρίγκηπα Δημήτριο Υψηλάντη. Ομως εξ αιτίας των συγκεχυμένων πληροφοριών σχετικά με τη ζωή του Κυριάκου Βενιζέλου, σχηματίστηκε λανθασμένη εντύπωση ότι αυτός πολέμησε στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821. Τα δεδομένα και οι λεπτομέρειες της ζωής του για το διάστημα 1829-1834 δεν είναι γνωστά. Εύλογα μπορεί να υποτεθεί ότι εργάστηκε στο σχολείο της Μονεμβασιάς για κάποιο διάστημα. Επίσης, μπορεί να γίνει δεκτό ότι υπηρέτησε στον στρατό ως σιτιστής κατά την περίοδο 1832-1834, αφού υπάρχει αίτησή του στο Υπουργείο των Εσωτερικών για να του δοθούν τίτλοι ιδιοκτησίας ενός κλήρου γης στη Σπάρτη που του είχε παραχωρηθεί από την ελληνική κυβέρνηση. Η γη τελικά δεν του δόθηκε και αναγκάστηκε να γίνει κάτοικος της πόλης του Αργους.

Την ίδια εποχή η κατάσταση στην Κρήτη έλαβε νέα μορφή λόγω της πρόσκλησης του Αλβανού διοικητή Μουσταφά πασά σε όλους τους πρόσφυγες να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Η πρόσκληση συνοδευόταν από την παραχώρηση αμνηστίας για οποιοδήποτε αδίκημα.

Οι Κρήτες φλεγόμενοι από τον πόθο να δουν την Κρήτη ενωμένη με την Ελλάδα, επέστρεψαν στον τόπο τους με σκοπό να αρχίσουν εκ νέου τις προσπάθειές τους για την ένωση. Ετσι η οικογένεια των Βενιζέλων επέστρεψε στις Μουρνιές των Χανίων, και αργότερα μέσα στα Χανιά, όπου ο Κυριάκος συνέχισε τη δουλειά του πατέρα του ως πλανόδιος έμπορος οικιακών ειδών. Είχε τη φήμη έντιμου επιχειρηματία και σε σύντομο χρόνο δημιούργησε περιουσία με την εργασία του.

Το 1846 ο Κυριάκος Βενιζέλος γνώρισε και παντρεύθηκε τη Στυλιανή Πλουμιδάκη, μια κοπέλα εικοσιπέντε ετών, από το χωριό του Θερίσου στα Χανιά. Η Στυλιανή προερχόταν από αξιοσέβαστη οικογένεια του Θερίσου και ο πατέρας της, ο Ιωάννης Πλουμιδάκης, ήταν γνωστός ηγετικός παράγων της περιοχής.

Η Στυλιανή Πλουμιδάκη είναι ένα από τα ελάχιστα γνωστά και συζητημένα πρόσωπα της οικογένειας. Από ό,τι φαίνεται η γυναίκα αυτή πάντα ζούσε στη σκιά του άνδρα της υποταγμένη αλλά και γεμάτη θεληματικότητα. Πρέπει να κατείχε ελάχιστες γνώσεις και έκανε τουλάχιστον εννέα παιδιά, από τα οποία έζησαν μόνο τα έξι. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της το πέρασε φροντίζοντας τον καθυστερημένο της γιο Αγαθοκλή. Αν και ήταν δυνατή προσωπικότητα, συμβιβαζόταν με τον δευτερεύοντα ρόλο της στην πατριαρχική κοινωνία της εποχής. Εζησε δεκαπέντε χρόνια μετά τον θάνατο του άνδρα της και πέθανε στη Μήλο, ενώ στην Κρήτη σοβούσε η κρίση του 1898. Ο θάνατός της πέρασε και αυτός απαρατήρητος, όπως και η ζωή της.

Από την στιγμή που παντρεύθηκε με τον Κυριάκο Βενιζέλο γνώρισε πολλές αναποδιές. Στο τέλος Φεβρουαρίου του 1846, ο σύζυγός της συνελήφθη από τον διοικητή και απελάθηκε από την Κρήτη. Το πιο πιθανό είναι ότι έγινε η απέλαση για να τιμωρηθεί το θράσος ενός Ελληνα να παντρευτεί μια οθωμανή υπήκοο αψηφώντας τις κείμενες διατάξεις των τουρκικών αρχών. Ο Κυριάκος υφίστατο συνεχείς διώξεις προκειμένου να αποποιηθεί την ελληνική υπηκοότητά του. Εξορίστηκε στη Μήλο για δεύτερη φορά. Το κατάστημά του στα Χανιά ήταν κλειστό και η γυναίκα του ήταν έγκυος στο πρώτο τους παιδί. Εντούτοις, και η ίδια γυναίκα του διέτρεχε κίνδυνο και ζήτησε άσυλο στο σπίτι του προξένου της Ελλάδας Στυλιανού Περόγλου. Ο Κυριάκος Βενιζέλος απεγνωσμένος πήρε το πλοίο και γύρισε στο νησί. Στη διάρκεια της παραμονής του εκεί τακτοποίησε τις υποθέσεις του, αλλά εκτοπίστηκε στη Σύρο. Τελικά, πήρε την απόφαση να καταφύγει στην Αθήνα, όπου εξασφάλισε μια δημοσιοϋπαλληλική θέση γραφέα στο υπουργείο Εσωτερικών. Η νοσταλγία του ήταν αφόρητη και μόνος του καημός ήταν να γυρίσει στη Κρήτη. Ο Περόγλου, ανίκανος να επιτύχει τον επαναπατρισμό του Κυριάκου, τού γράφει τον Ιούνιο του 1847, προσπαθώντας να τον πείσει να ξαναρχίσει τη ζωή του στην Ελλάδα ή κάπου αλλού. Ούτε αυτό κατάφερε ο Περόγλου, αφού ο Κυριάκος γύρισε στην Κρήτη την άνοιξη του 1852. Ξανάφυγε για τη Σύρο και δύο μήνες αργότερα, έφτασε στη δυτική Ελλάδα, όπου διορίστηκε έπαρχος Μεσολογγίου.

Η ζωή στην Κρήτη άρχισε να βελτιώνεται από τότε που άρχισαν να ισχύουν οι διατάξεις του Χάτι Χουμαγιούν του 1856 και το φιρμάνι του 1858 και έτσι ο Κυριάκος μπόρεσε να εγκατασταθεί πάλι στα Χανιά. Μεταξύ του 1861 και του 1866 αγωνίστηκε να ξαναστήσει το μαγαζί του, να ξαναμαζέψει την πελατεία του και να αναθρέψει τα πέντε παιδιά του. Στην ίδια χρονική περίοδο καταπιάστηκε με φιλανθρωπικές και επιμορφωτικές δραστηριότητες, στην αρχή ως μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Ελληνικής Σχολής Χανίων και αργότερα ως πρόεδρος του αξιόλογου τοπικού μορφωτικού και κοινωνικού συλλόγου «Μίνως».

Τον χειμώνα οι Βενιζέλοι διέμεναν στο κατάστημά τους, στη γειτονιά του Τοπανά, που ήταν το κέντρο της ελληνικής κοινότητας. Το καλοκαίρι το περνούσαν στις Μουρνιές, το θέρετρο που προτιμούσαν οι περισσότεροι Χανιώτες. Σ’ αυτό το χωριό που απείχε μισή ώρα από τα Χανιά, γεννήθηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.

Αυτό ήταν εν πολλοίς το οικογενειακό υπόβαθρο του Ελευθερίου Βενιζέλου και η σχέση του με τα ιστορικά δρώμενα της εποχής. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον διαμόρφωσε την προσωπικότητά του και συγκρότησε τον ιδεολογικό του κόσμο. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, αν και κινήθηκε σε διαφορετικούς κύκλους στο μέλλον, δεν θέλησε ποτέ να διακόψει τις σχέσεις του με την Κρήτη και το οικογενειακό του περιβάλλον. Η πίστη και η αφοσίωση στους δικούς του ήταν παροιμιώδεις - όπως κάθε Κρητικού - και χωρίς αμφιβολία η εμπνευσμένη από υψηλά ιδεώδη και ένθερμο πατριωτισμό οικογένειά του τού μετέδωσε ιδέες και αξίες, με τις οποίες πορεύθηκε σ’ όλες τις εκφάνσεις της ιδιωτικής και δημοσίας ζωής του.