Το Ρέθυμνο είναι ουσιαστικά μία από τις νεώτερες πόλεις της Κρήτης, αφού ως σημαντικό αστικό κέντρο αναπτύχθηκε από τον 14ο αιώνα και έπειτα. Στην αρχαιότητα στον χώρο της πόλης, της Ρίθυμνας, υπήρχε ένα μικρό πόλισμα, που γνώρισε μεγάλη ακμή την ύστερη κλασική περίοδο. Η ακρόπολη της πόλης ήταν στον λόφο του Παλαιοκάστρου, εκεί που βρίσκεται σήμερα το φρούριο της Φορτέτζας· επίσης στην συγκεκριμένη περιοχή υπήρχε και ένας ναός της Ροκκαίας Αρτέμιδος τα ερείπια του οποίου διασώζονταν μέχρι τους νεωτέρους χρόνους.
Η παραθαλάσσια θέση της μικρής πόλης της Ρίθυμνας, κάπου στο μέσον του Ηρακλείου και των Χανίων, ήταν ευνοϊκή και συνετέλεσε στην ανάδειξή της σε αξιόλογο αστικό κέντρο κατά το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα. Οι πολλές και συχνές επιδρομές πειρατών ανάγκασαν τους Βενετούς να οχυρώσουν ολόκληρη την πόλη με ισχυρά τείχη και να τα περιζώσουν με τάφρο. Μάλιστα, σε μια επιδρομή πειρατών αυτά καταστράφηκαν και έτσι οι Βενετοί αναγκάστηκαν να τειχίσουν τον λόφο του Παλαιοκάστρου ώστε να προστατευθεί ο πληθυσμός από την μανία των επιδρομέων.
Το φρούριο της Φορτέτζας έμεινε αλώβητο έως τις αρχές του 20ού αιώνα, όπου το εσωτερικό ήταν σχεδόν ολόκληρο οικοδομημένο. Από τα πρώτα όμως μεταπολεμικά χρόνια ξεκίνησε η μεταφορά των κατοίκων που έμεναν μέσα στη Φορτέτζα σε άλλα σημεία του Ρεθύμνου.
Η επέκταση αυτή του Ρεθύμνου είχε ως αποτέλεσμα την ολοκληρωτική εξαφάνιση του χερσαίου τείχους και της μικρής τάφρου που το περιέζωνε. Μέσα στο φρούριο της Φορτέτζας κατεδαφίστηκαν όλα τα ερειπωμένα κτίσματα, που ήταν ως επί το πλείστον τουρκικές κατοικίες. Σήμερα δεν σώζεται κανένα τουρκικό κτήριο, αλλά διατηρούνται αρκετά βενετικά. Ακόμα και το τουρκικό τζαμί αρχικά ήταν βενετικός ναός που μετατράπηκε από τους Τούρκους σε τζαμί.
Η συνεχής και ποικίλη χρήση της Φορτέτζας στη διαδρομή των αιώνων, αλλοίωσε την αρχική της μορφή όχι μόνο εσωτερικά αλλά και εξωτερικά. Το φρούριο χρειάστηκε μια εικοσαετία περίπου για να αποκατασταθούν οι φθορές. Αξίζει να σημειωθεί πως η Φορτέτζα για ένα μεγάλο διάστημα φιλοξένησε ακόμα και τις φυλακές του Ρεθύμνου.
Σήμερα σώζεται ακέραιος ο οχυρός περίβολος της Φορτέτζας και συνεχίζεται η αναστήλωση σε κάποια κτήρια μέσα σ’ αυτήν. Έτσι, ο κάθε επισκέπτης σχηματίζει μια ικανοποιητική εικόνα από την Φορτέτζα τον καιρό των Βενετών.
Η Φορτέτζα είναι ορατή από κάθε γωνία της πόλης με τον επιβλητικό της και αγέρωχο όγκο της, ενώ παράλληλα έχει πανοραμική θέα σε όλο το Ρέθυμνο και στην δυτική ακτή, κρύβοντας μέσα την ιστορία ολόκληρων αιώνων.
Γιώργος Τ. Τσερεβελάκης
Φιλόλογος-Ιστορικός
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ
Το βενετσιάνικο φρούριο της Φορτέτζας είναι κτισμένο πάνω στον λόφο του Παλαιοκάστρου, στα δυτικά της σημερινής πόλης του Ρεθύμνου. Στον λόφο αυτό υπήρχε η ακρόπολη της αρχαίας πόλης της Ρίθυμνας και το ιερό της Ροκκαίας Αρτέμιδος. Τα λαξεύματα που εντοπίστηκαν σε διάφορα σημεία του λόφου, αποδεικνύουν την ύπαρξη της ακρόπολης πάνω στο βράχο. Ο οικισμός μάλλον βρισκόταν κοντά στο λιμάνι. Όμως δεν έχουμε στοιχεία ούτε για τη μορφή του οικισμού ούτε για τη μορφή της ακρόπολης και του ιερού.
Στους επόμενους αιώνες η πόλη του Ρεθύμνου αναπτύχθηκε στο ίδιο σημείο. Το Castel Vecchio, ο μικρός οχυρωμένος οικισμός της βυζαντινής εποχής, διατηρήθηκε έως τα μέσα περίπου του 16ου αιώνα. Το 1540 είχε αρχίσει η κατασκευή νέου οχυρωματικού τείχους που θα προστάτευε και το βούργο (τα προάστια της πόλης που βρίσκονταν έξω από τον αστικό πυρήνα), που είχε εξαπλωθεί εκτός του Castel Vecchio. Η πόλη οχυρώθηκε την περίοδο 1540-1570 με τραπεζοειδές τείχος μήκους 1.400 μ., στο οποίο υπήρχαν τρεις πύλες: η Sabbionara (ή πύλη της Μεγάλης Άμμου, ή Κουμ Καπού) στα ανατολικά, η οποία κατεδαφίστηκε το 1900, η Guora, στα νότια (δίπλα στον προμαχώνα της Santa Veneranda, η μόνη που σώζεται ως σήμερα) και η Squero (ή Πύλη του αγίου Αθανασίου), στα δυτικά. Το τείχος ενισχυόταν από τάφρο και, κατά αραιά διαστήματα, από προμαχώνες και ημιπρομαχώνες. Αυτά τα έργα, όμως, δεν κατάφεραν να εμποδίσουν μια νέα επιδρομή του Ουλούτζ Αλή το 1571, οι άνδρες του οποίου ισοπέδωσαν το τείχος.
Η καταστρεπτική αυτή επιδρομή των Τούρκων έκανε επιτακτική την ανέγερση νέων οχυρωματικών έργων, αφού το χερσαίο τείχος δεν κάλυπτε τις αμυντικές ανάγκες της πόλης. Στις 13 Σεπτεμβρίου του 1573 θεμελιώθηκε η Φορτέτζα, με πρωτοβουλία του ρέκτορα του Ρεθύμνου Alvise Lando, πάνω στο λόφο του Παλαιοκάστρου στα βορειοδυτικά του Ρεθύμνου. Ο αρχικός σκοπός της κατασκευής ήταν να περιλάβει όλες τις κατοικίες της πόλης, κάτι το οποίο δεν έγινε τελικά. Οι κάτοικοι της πόλης μετά την απομάκρυνση του τουρκικού κινδύνου, άρχισαν να ξανακτίζουν τα σπίτια τους.
Οι εργασίες στο χώρο της Φορτέτζας ολοκληρώθηκαν γύρω στο 1580. Μέσα στο κάστρο εγκαταστάθηκε μόνο η βενετική φρουρά, αφού ο χώρος που απέμεινε για την κατασκευή ιδιωτικών κατοικιών, μετά την ολοκλήρωση των δημόσιων κτηρίων, ήταν τελικά πολύ μικρός· η έκταση πάνω στην οποία κτίστηκε το κάστρο ήταν ούτως ή άλλως περιορισμένη. Αυτό είχε συνέπειες στην γενικότερη οργάνωση του φρουρίου. Το βραχώδες έδαφος, η ανυπαρξία τάφρου και η μικρή έκταση του ελεύθερου χώρου μπροστά από το φρούριο (spianata), καθιστούσαν τη Φορτέτζα ευάλωτη αμυντικά. Ακόμα και η μορφή των τεσσάρων προμαχώνων του φρουρίου δεν είναι πλήρης, καθώς δεν περιλαμβάνει τα απαραίτητα στοιχεία ενός πλήρους προμαχώνα. Ωστόσο, κάποιες από τις αδυναμίες της καλύπτονταν από την μελετημένη οργάνωση του εσωτερικού χώρου. Κοντά στον περίβολο δεν υπήρχαν κτήρια και η νότια πλευρά, η πλέον εκτεθειμένη σε επιθέσεις, προστατευόταν από επιπρομαχώνες (cavalieri). Οι αποθήκες των πυρομαχικών βρίσκονταν στη βόρεια πλευρά, ενώ τα απαραίτητα για την πολιορκία κτήρια είχαν διαταχθεί στη νότια.
Μετά το 1646 και την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους, η Φορτέτζα δεν υπέστη μεγάλες αλλαγές. Έγιναν προσθήκες και συμπληρώσεις στις επιχωματώσεις και τον περίβολο του φρουρίου. Αυξήθηκε όμως ο αριθμός των κατοικιών που χτίστηκαν μέσα στο κάστρο.
Κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας (1898-1913) η ρωσική δύναμη προστασίας που ήταν στο Ρέθυμνο κατέστρεψε ολόκληρη τη νότια πλευρά των οχυρώσεων της πόλης.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, το εσωτερικό της Φορτέτζας ήταν σχεδόν εξ ολοκλήρου οικοδομημένο. Σταδιακά ξεκίνησε η μεταφορά των κατοίκων έξω από το φρούριο και η κατεδάφιση των ερειπωμένων κτισμάτων, από τον Δήμο Ρεθύμνου. Στο μεταξύ ο Δήμος, η Αρχαιολογική Υπηρεσία και ο ΕΟΤ απαλλοτρίωσαν αυτές τις εκτάσεις.
Στις μέρες μας, το φρούριο της Φορτέτζας αποτελεί το πιο σημαντικό μνημείο του Ρεθύμνου, το σήμα κατατεθέν της πόλης. Στα αναστηλωμένα κτήριά του φιλοξενεί πολιτιστικές εκδηλώσεις, εκθέσεις, ενώ στον προμαχώνα του Προφήτη Ηλία βρίσκεται το μικρό Δημοτικό Θέατρο «Ερωφίλη», που φιλοξενεί πολλά και ενδιαφέροντα πολιτιστικά δρώμενα.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ
Ο οχυρωματικός περίβολος του κάστρου της Φορτέτζας σώζεται ακέραιος. Τα περισσότερα βέβαια από τα κτήρια που ήταν οικοδομημένα στο εσωτερικό του έχουν κατεδαφιστεί. Χάθηκαν έτσι αξιόλογα κτίσματα της βενετοκρατίας και της τουρκοκρατίας, ωστόσο διατηρούνται κάποια από τα δημόσια κτήρια, όχι ιδιαίτερα αλλοιωμένα από μεταγενέστερες επεμβάσεις. Το φρούριο, το οποίο έχει σχήμα πολυγώνου, στα ανατολικά και νότια αποτελείται από τέσσερεις κύριους ημιπρομαχώνες-του Αγίου Νικολάου, του Αγίου Παύλου, του Αγίου Ηλία και του Αγίου Λουκά-, ενώ στα βόρεια και δυτικά κλείνει με τρεις προεξοχές/ ακμές- του Αγίου Πνεύματος, της Αγίας Ιουστίνης και του Αγίου Σώζοντος. Στα ανατολικά βρίσκεται η κύρια πύλη, με τρεις παράπλευρους θολωτούς χώρους για την φρουρά, ενώ δευτερεύουσες βοηθητικές πύλες ανοίχθηκαν στα βόρεια και στα δυτικά.
Αμέσως μετά την κεντρική είσοδο ο επισκέπτης συναντά την αποθήκη φύλαξης των πυροβόλων και των πυρομαχικών. Πρόκειται για ένα διώροφο κτήριο, στο οποίο φυλάσσονταν τα κανόνια και τα άλλα εξαρτήματα των πυροβόλων. Στο κέντρο του κάστρου βρίσκεται η «πλατεία». Σε αυτήν βρίσκεται το Τέμενος του Sultan Ibrahim, που χτίστηκε στην ίδια θέση όπου υπήρχε ο καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου. Νότια του Τεμένους υπάρχει κτήριο που πιθανότατα ανήκε στο συγκρότημα του επισκοπικού μεγάρου. Στο χώρο της πλατείας, απέναντι από το τέμενος, σώζεται κτήριο, το οποίο πιθανόν ήταν οι φυλακές του συγκροτήματος του Palazzo Publico, δηλαδή της κατοικίας του Ρέκτορα, του διοικητή δηλαδή της πόλης.
Πάνω στην προεξοχή της Αγίας Ιουστίνης βρίσκεται το κτήριο των Συμβούλων. Στον χώρο αυτό κατοικούσε, σύμφωνα με τις πηγές, ο ένας από τους δύο Συμβούλους του Ρεθύμνου, ενώ ο άλλος παρέμενε κάτω στην πόλη, για την επιτήρηση της τάξης. Παράλληλα με το τείχος, ανάμεσα στην προεξοχή της Αγίας Ιουστίνης και του Αγίου Σώζοντος, διατηρείται μεγάλο τμήμα των αποθηκευτικών χώρων που είναι γνωστοί ως «Συγκρότημα της βόρειας Πυλίδας». Πρόκειται για το κυριώτερο συγκρότημα αποθηκών της Φορτέτζας, που συνδυάζεται με τους χώρους φρουράς της βόρειας βοηθητικής πύλης.
Ακριβώς πάνω από την είσοδο του προμαχώνα του Αγίου Νικολάου σώζεται ένα κτήριο της εποχής της βενετοκρατίας, του οποίου η χρήση δεν έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια. Αποτελείται από δύο θολοσκεπείς χώρους και περιβάλλεται από περίβολο. Ακριβώς νότια από το παραπάνω δίδυμο κτήριο, υπάρχει η μικρή εκκλησία του Αγίου Θεοδώρου του Τριχινά. Πρόκειται για ένα μονόχωρο εκκλησάκι, το οποίο εγκαινιάστηκε το 1899 από τον Ρώσο διοικητή του Ρεθύμνου Θ. Ντε Χιόστακ, χωρίς να γνωρίζουμε αν είναι επισκευή κάποιας παλαιότερης ή κατασκευάστηκε εξ αρχής στα τέλη του 19ου αιώνα.
Οι πυριτιδαποθήκες ήταν απομονωμένες και κατανεμημένες σε όλο τον περίβολο. Σήμερα σώζονται μόνο δύο, η μια ανάμεσα στις προεξοχές του Αγίου Πνεύματος και της Αγίας Ιουστίνης και η άλλη στην προεξοχή του Αγίου Σώζοντος. Παράλληλα πάνω στο φρούριο ο επισκέπτης μπορεί να δει αρκετά φρεάτια δεξαμενών για την αποθήκευση του νερού. Ελάχιστα είναι τέλος τα ερείπια ιδιωτικών κατοικιών, κυρίως κοντά στον προμαχώνα του Αγίου Νικολάου.
Τα κτήρια του κάστρου της Φορτέτζας βρίσκονταν σε κακή κατάσταση από την άποψη της διατήρησης. Σταδιακά, η 28η Ε.Β.Α. σε συνεργασία με τον Δήμο Ρεθύμνου και το Γραφείο Προγραμματικής Σύμβασης Παλιάς Πόλης, προχώρησε στην εκπόνηση μελετών αποκατάστασης των περισσότερων χώρων της Φορτέτζας. Το μεγαλύτερο μέρος των κτηρίων έχει σήμερα αποκατασταθεί, με χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μέσω των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων Κρήτης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Ιωάννα Στεριώτου, Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου (1540-1646), Συμβολή στη φρουριακή αρχιτεκτονική του 16ου και του 17ου αιώνα, Αττική 1992.
2. _________________, Η Φορτέτζα του Ρεθύμνου, Αθήνα 1997.
3. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.
4. Χ. Στρατηδάκης-Α. Μαλαγάρη, Ρέθυμνο: Οδηγός για την πόλη και τα περίχωρά της, Αθήνα 1995.
5. Καρποδίνη-Δημητριάδη Ειρήνη, Κάστρα και Φορτέτσες της Κρήτης, Αθήνα 1995.
6. Νίκος Νικολούδης, Τα κάστρα της Ελλάδας, Αθήνα 1992.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου